Οι ορθόδοξοι άγιοι της Αλβανίας

[xylino spathi]

Οι ορθόδοξοι άγιοι της Αλβανίας
Κράτος πολυεθνικό, με κύριο συνεκτικό δεσμό την ορθόδοξη Eκκλησία, αλλά και (από τον 6ο αιώνα και μετά) την ελληνική γλώσσα, υπήρξε το Βυζάντιο. Συνένωσε φυλές, ενοποίησε τεράστιες εκτάσεις και καθώς διαδέχθηκε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εξαπλώθηκε σε Δύση και Ανατολή, ενώ τα Βαλκάνια με την ένταξή τους σ’ αυτήν την ενιαία εξουσία είχαν πολλά να ωφεληθούν. Οι βυζαντινές εκκλησίες και οι εικόνες αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες της παράδοσης που κράτησε για αιώνες. Όσο λοιπόν κι αν οι ιστορικές εξελίξεις διαφοροποίησαν τις συνθήκες,…

…οι εκκλησίες, οι μονές και τα ασκητήρια, που διασώθηκαν στις κεντρικές και νότιες περιοχές ιδίως της γειτονικής Αλβανίας, μιλούν μόνες τους για το παρελθόν, ενώ η συγκέντρωση των θρησκευτικών εικόνων σε μουσείο παρέχει τη δυνατότητα για τη γνωριμία και τη μελέτη τους.

Αυτό ακριβώς υπήρξε και το θέμα του πενταετούς προγράμματος συνεργασίας του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης και του Ευρωπαϊκού Κέντρου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων με το Εθνικό Κέντρο Μεσαιωνικής Τέχνης της Κορυτσάς: Η συντήρηση στη Θεσσαλονίκη 88 βυζαντινών και μεταβυζαντινών εικόνων από την Αλβανία, η μελέτη τους, η έκθεσή τους και, τέλος, η έκδοση ενός βιβλίου, που παρουσιάζει για πρώτη φορά στην Ελλάδα εικόνες από τη γειτονική χώρα, οι οποίες όλες τους φέρουν ελληνικές επιγραφές και είναι έργα ελλήνων ή ελληνικής παιδείας ζωγράφων. Η έκδοση κυκλοφόρησε στα ελληνικά και τα αγγλικά, ενώ σύντομα θα τυπωθεί εγχειρίδιο για τη συντήρηση των εικόνων σε δύο γλώσσες, ελληνικά και αλβανικά.

Από τον 14ο ως τον 19ο αιώνα χρονολογούνται οι εικόνες που μπήκαν στο μικροσκόπιο συντηρητών και ερευνητών. Ολες προέρχονται από το Εθνικό Μουσείο Μεσαιωνικής Τέχνης της Κορυτσάς, το οποίο διαθέτει πολυάριθμα εκθέματα που άπτονται κυρίως της βυζαντινής και μεταβυζαντινής πολιτιστικής κληρονομιάς: Εργα από πέτρα, μέταλλο, ξύλο, ύφασμα, χαρτί και άλλα υλικά και μεταξύ τους φυσικά εικόνες. Οι εικόνες του 14ου και του 15ου αιώνα προέρχονται κυρίως από την περιοχή της Κορυτσάς και ειδικά από τα ασκητήρια της Μεγάλης Πρέσπας, γύρω από την οποία αναπτύχθηκε αυτή την περίοδο ένας ιδιαίτερου χαρακτήρα αναχωρητισμός σε ασκητήρια που ιδρύονταν σε δυσπρόσιτα παραλίμνια σπήλαια. Πολλά από αυτά μάλιστα σώζονται και σήμερα τόσο στην ελληνική όσο και στην αλβανική πλευρά.

«Οι εικόνες όπως και οι τοιχογραφίες που κοσμούν τα ασκητήρια προσγράφονται στη δραστηριότητα των εργαστηρίων της Καστοριάς και της Αχρίδας και ορισμένες αντανακλούν την παλαιολόγεια τέχνη της Κωνσταντινούπολης», σημειώνει η διευθύντρια του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Αναστασία Τούρτα. Προσθέτοντας: «Αλλωστε η αυτοκέφαλη Αρχιεπισκοπή Αχρίδας – την οποία ίδρυσε το 1019-20 ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β’ μετά την καθυπόταξη του τσαρικού κράτους του Σαμουήλ, που είχε κέντρο την Πρέσπα αρχικά και μετά την Αχρίδα – ήταν στα βυζαντινά χρόνια το προκεχωρημένο φυλάκιο της αυτοκρατορικής διπλωματίας στον σλαβικό κόσμο και πνευματικοί ηγέτες της διατέλεσαν άνδρες λόγιοι που κατέφθαναν εδώ σταλμένοι από την Κωνσταντινούπολη».

Οσο για τις μεταβυζαντινές εικόνες, αυτές καλύπτουν ευρύτερη γεωγραφική έκταση με βορειότερο όριο τα Τίρανα και, όπως επισημαίνει η κ. Τούρτα, μαρτυρούν τη συνέχιση της βυζαντινής παράδοσης στη θρησκευτική ζωγραφική των Βαλκανίων και μετά την εγκατάσταση των οθωμανών, με την Ορθοδοξία να αποτελεί το ενοποιητικό στοιχείο μεταξύ των υπόδουλων λαών. Παράλληλα όμως αποκαλύπτεται και η ευκολία της διάδοσης ζωγραφικών ρευμάτων και σχολών, καθώς και η κινητικότητα και οι διαδρομές των ζωγράφων δια μέσου της απέραντης οθωμανικής επικράτειας.

Ενα ακόμη ζήτημα το οποίο υπογραμμίζεται με τη διάσωση αυτών των εικόνων είναι αφ’ ενός το πανορθόδοξο κύρος του Αγίου Όρους, καθώς εκεί εργάσθηκαν ορισμένοι από τους ζωγράφους των εικόνων, και αφ’ ετέρου η μεγάλη ζήτηση και η κυκλοφορία των κρητικών εικόνων που έφθαναν ως τη βαλκανική ενδοχώρα. «Οι ελληνικές, συχνά μακροσκελείς επιγραφές στις εικόνες προσφέρουν πολύτιμα πραγματολογικά στοιχεία και επισημαίνουν την ισχύ της ελληνικής γλώσσας – της Εκκλησίας και της λογιοσύνης – στους ζωγράφους, στους παραγγελιοδότες και στους αποδέκτες των εικόνων, ανεξαρτήτως εθνικότητας», καταλήγει η κ. Τούρτα.

Ως σήμερα πάντως η θρησκευτική ζωγραφική στην Αλβανία, παρ’ ότι παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, δεν έχει ερευνηθεί όσο η αρχιτεκτονική. Έτσι το μεγαλύτερο μέρος της είναι ακόμη άγνωστο.

Σημαντική βυζαντινή – μεσαιωνική, όπως την αποκαλούν οι αλβανοί – ζωγραφική αρχίζει να εμφανίζεται τον 13ο αιώνα στη Βόρειο Αλβανία. Πρόκειται συγκεκριμένα για τις τοιχογραφίες της Μονής του Σωτήρος, ιδρύματος του Τάγματος των Βενεδικτίνων στο Ρουμπίκ βορείως της Κρόιας. Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται στα 1272 και στην αψίδα της εκκλησίας εικονίζεται η Δέησις με τον κτίτορα, λατίνο επίσκοπο ή αββά που προσφέρει στον ένθρονο Ιησού ομοίωμα του ναού. Αριστερά και δεξιά στο μέτωπο της αψίδας σώζεται ο Ευαγγελισμός, ενώ χαμηλότερα σε μία ενδιάμεση ζώνη είναι ζωγραφισμένη η Κοινωνία των Αποστόλων και στην κατώτερη απεικονίζονται άγιοι, ορισμένοι από τους οποίους φορούν μίτρα και κρατούν επισκοπική ράβδο λατινικού τύπου. Πάντως, αν και οι επιγραφές είναι λατινικές, όλα τα άλλα παραπέμπουν στο Βυζάντιο: Οι ψηλόλιγνες σκυφτές φιγούρες των Αποστόλων με τις ομοιόμορφες στάσεις είναι καθαρά βυζαντινής τεχνοτροπίας, το ίδιο και τα ενδύματά τους με τις πτυχές που θυμίζουν την τεχνοτροπία του τέλους του 12ου αιώνα στο Βυζάντιο. Από τις μελέτες άλλωστε προκύπτει ότι την εποχή αυτή συνήθιζαν να κοσμούν ναούς ρωμανικής αρχιτεκτονικής με βυζαντινές τοιχογραφίες. Από τα τέλη, όμως, του 13ου αιώνα όλο και περισσότερες αλλά και σημαντικότερες τοιχογραφίες βρίσκονται στις ορθόδοξες περιοχές της Νοτίου Αλβανίας. Η διακόσμηση της τρίκογχης τράπεζας της Μονής της Παναγίας στην Απολλωνία (τέλη 13ου αιώνα), η δεύτερη σπουδαιότερη μετά την τράπεζα της Μονής Πάτμου, θεωρείται μία ξεχωριστή περίπτωση. Οχι μόνο για τη θρησκευτική διακόσμησή της (ολόσωμοι άγιοι, ευαγγελικές σκηνές και σκηνές που αναφέρονται σε αναγνώσματα ή ύμνους της Μεγάλης Τεσσαρακοστής), αλλά και για την τοιχογραφία του εξωνάρθηκα, που – αν και σε κακή κατάσταση – διασώζει τις μορφές του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου με την επωνυμία Νέος Κωνσταντίνος, του γιου του Ανδρόνικου Β’, του εγγονού του Μιχαήλ Θ’ και μελών της αυτοκρατορικής οικογένειας. Μία παράσταση που χρονικά τοποθετείται στα 1281-82.

Οπως επισημαίνει όμως ο ακαδημαϊκός Παναγιώτης Βοκοτόπουλος, ελάχιστες εικόνες της βυζαντινής εποχής έχουν διασωθεί στην Αλβανία και οι περισσότερες προέρχονται από την περιοχή της Κορυτσάς. Υπάρχει μεταξύ αυτών η Παναγία Βρεφοκρατούσα από το Μπλαστόνι της Πρέσπας, που χρονολογείται στον 14ο αιώνα και αντικατοπτρίζει την παλαιολόγειο τέχνη της Κωνσταντινούπολης. Όμως «τελείως διαφορετικό ήθος αποπνέει η μεγάλη εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας από το Μάλι Γκραντ της Πρέσπας», όπως σημειώνει. Εδώ ο κάμπος της εικόνας είναι χρώματος ώχρας και οι φωτοστέφανοι κόκκινοι, ενώ οι τραχιές μορφές αντιπροσωπεύουν την αντικλασική τέχνη ενός σημαντικού εργαστηρίου που ήκμασε με κέντρο την Καστοριά την εικοσαετία 1485-1505 και απλώθηκε στα Δυτικά Βαλκάνια.

Σε εργαστήριο της Καστοριάς πιθανότατα φιλοτεχνήθηκαν και τα βημόθυρα από τον σπηλαιώδη ναό στο Μπλαστόνι με παράσταση του Ευαγγελισμού (όψιμος 15ος αιώνας). Ενώ η εικόνα του Αγίου Νικολάου με δώδεκα σκηνές του βίου του παραλληλίζεται με αντίστοιχη της Καστοριάς των αρχών του 15ου αιώνα.

Κατά τον 16ο αιώνα, εποχή της ακμής της τοιχογραφίας στην ηπειρωτική Ελλάδα, σημαντικότερος ζωγράφος της σημερινής κεντρικής Αλβανίας ήταν ο Ονούφριος, ιερέας και πρωτοπαπάς Νεοκάστρου. «Οι μορφές του είναι λιπόσαρκες, τυποποιημένες, με εξεζητημένες στάσεις, περίπλοκη πτυχολογία, σχηματοποιημένες ρυτίδες και συχνά περιπαθές, γλυκερό ύφος», σημειώνει ο κ. Βοκοτόπουλος. Ζωγράφος ήταν και ο γιος του Νικόλαος, ενώ στα τέλη του 16ου με αρχές του 17ου αιώνα εργάζεται στις περιοχές της σημερινής Νότιας Αλβανίας ένας ζωγράφος που υπογράφει «Χειρ Ονουφρίου Κυπρέου», πρόσφυγας προφανώς από την Κύπρο μετά την κατάληψή της από τους τούρκους. Σε αντίθεση πάντως με τα Επτάνησα, το Άγιον Ορος και την Καστοριά, λίγες κρητικές εικόνες έχουν διασωθεί στη σημερινή Αλβανία. Τον 17ο και 18ο αιώνα η παραγωγή εικόνων αυξάνεται ποσοτικά, αλλά ποιοτικά πέφτει. Ο λόγος είναι ότι οι καταγόμενοι από τη σημερινή Νότια Αλβανία ζωγράφοι ακολουθούν το κοινό βαλκανικό ιδίωμα της εποχής. Όλες οι επιγραφές των εικόνων και των τοιχογραφιών εξάλλου ως τις αρχές του 20ού αιώνα είναι γραμμένες στα ελληνικά, πλην ελαχίστων που είναι σλάβικες.

«Το 1967 το δικτατορικό καθεστώς στο όνομα του κομμουνιστικού αθεϊσμού απαγόρευσε κάθε θρησκευτική έκφραση και έκλεισε όλα τα ιδρύματα λατρείας των διαφόρων θρησκειών», λέει ο διευθυντής του Εθνικού Μουσείου Μεσαιωνινής Τέχνης Κορυτσάς Λόρενς Γκλοζένι. «Παρατημένα στο έλεος της μοίρας τους πολλά σημαντικά θρησκευτικά κτίρια καταστράφηκαν, πυρπολήθηκαν, λεηλατήθηκαν ή εγκαταλείφθηκαν μαζί με τα αντικείμενα που περιελάμβαναν. Αυτή η περίοδος μπορεί να θεωρηθεί ως μία από τις πιο άγριες εικονομαχικές περιόδους του 20ού αιώνα στην Αλβανία», προσθέτει. Μία κατάσταση που προσπάθησε να ανατρέψει – όσο γινόταν – μία ομάδα επιστημόνων, οι οποίοι μέσα από πραγματικούς κινδύνους κατόρθωσαν να διασώσουν ένα μέρος των αντικειμένων. Αλλά το βέβαιο είναι, όπως και αυτός σημειώνει, ότι, αν και δεν είναι γνωστός ο αριθμός των απολεσθέντων, σίγουρα είναι μεγαλύτερος εκείνων που διασώθηκαν.

Πάντως η έκδοση αυτή δεν είναι η μοναδική δραστηριότητα στον αλβανικό χώρο, καθώς το Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων αναστηλώνει στην Αλβανία με ιδίαις δαπάναις και επίβλεψη τον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Ζερβάτι. Ας σημειωθεί ότι το Ευρωπαϊκό Κέντρο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων εποπτεύεται από το υπουργείο Πολιτισμού αλλά και συνεργάζεται με την Unesco, το Συμβούλιο της Ευρώπης και άλλους ευρωπαϊκούς και διεθνείς οργανισμούς. Εξάλλου, όπως πληροφορεί ο πρόεδρός του, καθηγητής Νίκος Ζίας, το ΕΚΒΜΜ έχει δραστηριότητα που επεκτείνεται και στις άλλες βαλκανικές χώρες αλλά και σε χώρες της Μέσης Ανατολής (Συρία, Ιορδανία, Παλαιστίνη), συνδυάζοντας την επιστημονική έρευνα με τις σωστικές επεμβάσεις.

(Ποντίκι, 15.2.2007)
[ Πίσω ]

Διαφημίσεις.